Esin Alptuna

Porselen ve porselen boyama sanatı ilk olarak 17.yüzyılın sonlarında Çin'den Avrupa'ya gezginler aracılığıyla gelmiş, ve önce Dresden civarında bulunan Meissen şehrinde Hans Friedrich Böttger tarafindan birçok denemelerden sonra "arcanum" olarak adlandırılan porselen hamuru formülünün keşfiyle zaman içinde bütün Avrupa'ya yayılmıştır. Porselen formlar önceleri Çin porselenleri taklit edilerek desenlenmiş, sonra kraliyet ve prenslik ailelerinin bu sanata verdikleri önem nedeniyle büyük çeşitlilik gösteren prestijli bir yüksek sanat formu haline gelmiştir. Bunda gelişen teknolojik olanaklar, fırınların kalitelerinin yükselmesi, kullanılan malzemelerin daha rafine hale gelmesi ve formüllerinin geliştirilmesi kadar en yetenekli porselen ressamlarının yaratıcılıklarını porselen üzerinde sergilemelerinin de büyük rolü olmuştur.

Avrupa'da porselen eşya gerek dekoratif amaçla gerek günlük kullanım için yapılırken Osmanlı Sarayı da bu formlara büyük ilgi duymuş, bilhassa Avusturya ve Almanya'daki fabrikalarda Osmanlı'nın geleneksel kullanımına uygun kapaklı aşure kapları ve sürahileri gibi porselen eşyalar üretilmiştir. Bunların bir çok örnekleri Topkapı Sarayı koleksiyonlarında bulunmaktadir. Ayrıca 18. yüzyılda Türk orkestrası veya Osmanlı adı altında Türk temalı figurinler moda olmuş, bugüne kadar Meissen ve Hoechst fabrikalarında aynı kalıpların üretimi devam edegelmiştir. Bugün el boyaması porselenler prestijli resmi hediyeler olarak verilmekte, kaliteli olarak dekore edilmiş evlerin ve seçkin mağazaların masa ve vitrinlerini süslemektedirler.

19. yüzyılda gerek savaşlar, ihtilaller ve göçler, gerekse mali desteklerin azalması bu sanat dalını da fazlasıyla etkilemiştir. Ayrıca 20. yüzyılın başlarında sanayi devrimi ile birlikte ticari amaçlı baskı desen tekniğinin bulunmasıyla da yüksek maliyeti bulunan el dekorasyonu unutulmaya yüz tutmuştur. Bunların tek istisnasi aynı devrede bu sanatı değişik özel fabrika ve atelyelerde çok geliştiren İngiltere örneğidir. Ancak bir süre sonra dekoratif el sanatlarının tekrar değer kazanmasıyla canlanan elle porselen boyama çeşitli ülkelerde devletçe de desteklenmeye başlamıştır. Bunlara örnek olarak Macaristan'da Herend, Almanya'da Meissen ve Dresden, Rusya'da Lomonosov, Fransa'da Sevres Fabrikalarını gösterebiliriz. Türkiye'de de çini ve porselen sanatı benzer süreçlerden geçerek bugünkü durumuna gelmiştir. Halen Yıldız Porselen Fabrikası kısıtlı da olsa el dekoru porselenler üretmektedir. Bunun yanında dünyanın her yerinde olduğu gibi Türkiye'de de özel atelyelerde ve fabrikalarda satış amaçlı el dekoru porselenler yapılmaktadır.

Porselen Boyama Sanatı

Porselen boyama diğer sanat dalları gibi gelişme göstererek bugünkü çok olanaklı ve çeşitli haline gelmiştir. Porselen boyaları kimyasal ve mineral boyalardan elde edilir. Toz halindeyken sanatçı tarafindan terebentin esansi, lavanta, karanfil veya rezene yağı gibi yağlarla karıştırılarak kıvama getirildikten sonra sırüstü porselene firça veya divitle uygulanır. Bazı desenlerin boyanması aralarda fırınlama gerektirebileceği gibi bazı tekniklerde bir defa fırınlama da yeterli olabilir. Porselen icin özel olarak yapılmış fırın dikkatlice yerleştirilerek saatte 250-350 C ısıtılarak nihai olarak 760-825 C'ye çıkarılır. Tamamen soğuduktan sonra porselen parçalar çıkarılır. Eğer 24 ayar altın  kullanıldıysa fırından çıktıktan sonra cam elyafı veya özel bir kum ile parlatılır. Bugün üretilen porselen boyalarıyla boyanan parçalar bulaşık makinesinde bile yıkanabilecek kadar dayanıklı yapılmaktadır. 

Porselenin üstüne arzu edilen herhangi bir desen uygulanabilir. Ancak bu mutlaka porselen boyama tekniğini bilmek ve uygulayabilmekle mümkündür. Örneğin portre  yapılırken portre yapma tekniğinin yanında özel renkler ve bir çok fırınlama gerekir. İnsan ve çeşitli hayvan resimleri için de anatomi bilgileri, manzara deseni için peysaj ve perspektif, çiçekler icin botanik, kuşlar için ornitoloji bilgisi vs. gerekir. Sanatçı bu nedenle desenine başlamadan önce çeşitli kitaplardan veya başka kaynaklardan faydalanarak ön çalışma ve araştırma yapmak zorundadır. Değişik sanatçılarla çalışmak, olanak bulunduğunda çeşitli müzelerin porselen koleksiyonlarını görmek, fabrika ve atölye ziyaretleri sanatçının esinlenmesi, bilgilenmesi ve kendini geliştirmesi için gereklidir.

Porselen boyama derslerinde öğrenci önce boyayı paletle karıştırma ve çeşitli fırça darbeleri yapmayi öğrenir. Eğitmenin öngördüğü desenler ilk bir kaç ayda kolaydan başlıyarak zora doğru yapılır. Bunlar bitirildikten sonra öğrenci eğitmenin gözetiminde kendi arzu ettiği veya tasarladığı desenlere geçebilir.  

Boyamaya en elverişli porselenler sırlanmış sütbeyazı rengi olan parçalardır. Başlangıç için düz tabaklar daha uygun olabilir. Daha sonra fincan, kupa, vazo gibi içbükey veya dış bükey satıhları olan formlar kullanılabilir.